Jan Mijtens Portret van Maria van Oranje Met Hendrik van Nassau-Zuylenstein en een bediende, ca. 1665
Na Ketikoti blijven moeilijke vragen onbeantwoord. Om de nazaten iets tastbaars te kunnen bieden schiep de koning een tendentieus beeld van de geschiedenis. Begrijpelijk misschien, maar ook dubieus. Als de feitelijke historische onderbouwing ervan niet deugt wat blijft er dan over van het excuus?
“De Tweede Wereldoorlog heeft ons geleerd dat je je niet tot het uiterste achter wetten kunt verschuilen wanneer medemensen tot beesten worden gereduceerd en aan de willekeur van machthebbers zijn overgeleverd”.
Willem Alexander liet er geen twijfel over bestaan: slavernij is een misdaad die geen enkele rechtvaardiging kent. Onze voorouders hadden beter kunnen en móeten weten. Ook in de zeventiende eeuw immers werd vrijheid als een groot goed gezien. Echter: “Wat binnen deze stad en binnen dit land vanzelfsprekend was, gold buiten onze grenzen niet. Hier was slavernij verboden. Overzee niet.”
Woorden die getuigen van de moed om man en paard te noemen en niet weg te lopen voor de schuldvraag. Maar evengoed woorden die moeilijke vragen oproepen. Waren onze voorouders dan echt zo hypocriet? Verschool men zich daadwerkelijk achter wetten en had men inderdaad beter kunnen weten?
Wie wat meer inzoomt op de werkelijkheid van toen kan er niet omheen dat het antwoord ‘nee’ is. Een inzicht dat nóg schokkender en nóg pijnlijker is, maar dat ons wel dichter bij de waarheid brengt.
In de zeventiende eeuw was slavernij over het algemeen een non-issue. Een enkele denker of schrijver sprak er dan wel zijn afkeuring over uit, voor de samenleving als geheel was ze simpelweg deel van een gegeven werkelijkheid. Een praktijk bovendien die zich in andere werelden afspeelde, werelden die zowel fysiek als moreel ver buiten het blikveld lagen. Discussie was er nauwelijks over, van een publiek debat was al helemaal geen sprake.
Ook in het intellectuele leven werd slavernij breed geaccepteerd. Neem John Locke, actief in de late zeventiende eeuw, een van de grondleggers van de moderne liberale rechtsorde en groot voorvechter van vrijheid en gelijkheid. Kwaliteiten die hem er niet van weerhielden te investeren in Amerikaanse slavenplantages en als politiek denker slavernij te rechtvaardigen.
Wat voor ons een misdaad tegen de menselijkheid is, gold In de wereld van de Oranje stadhouders als een fact of life. Vanwaar dan toch die beschuldiging van Willem Alexander aan het adres van onze voorouders? Kunnen we hen veroordelen voor daden die noch in strijd met de wet, noch met de mores van hun tijd waren? En als het antwoord ‘nee’ is, wat moeten we dan met die verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog?
De jodenwetten van de nazi’s waren een grove schending van de bestaande rechtsorde en leidden in binnen- en buitenland tot grote verontwaardiging. Wie erin mee ging koos willens en wetens voor de foute kant.
Wie in de zeventiende eeuw actief was in de slavenhandel of in de koloniën slaven hield, handelde binnen de kaders van algemeen geaccepteerde normen.
Het meest voor de hand liggende antwoord is dat de koning en zijn tekstschrijvers zich door politieke keuzes hebben laten leiden. Door onze voorouders – en meer in het bijzonder de Oranjes van toen – op persoonlijke titel aan te spreken kon Willem Alexander de excuses die hij namens het Nederlandse volk uitsprak een diep menselijke klank meegeven. En daarmee beter recht doen aan de gevoelens die nu leven. Die van de nazaten die al zo lang op erkenning wachten en die van het bredere publiek dat het kwaad een naam wil kunnen geven. Een verhaal dat dichter bij de waarheid was gebleven zou aan dat doel zijn voorbij geschoten.
Begrijpelijk maar ook dubieus. Om een uitweg te scheppen voor de verontwaardiging die we nu voelen werd een daderschap geconstrueerd dat zó nooit heeft bestaan. Geschiedenis wordt op die manier gebruikt als dekmantel voor ons onvermogen om het beest werkelijk in de bek te kijken.
Vragen te over. Hoe kun je zo ooit met het verleden in het reine komen? Wat blijft er over van de waarachtigheid van je excuus? En is dat ‘moeilijke zaken bij de naam noemen’ dan niet ook slechts schijn?
Werkelijke durf en deemoedigheid ontbrak. Dat wij onze diep gevoelde afschuw uitspreken over slavernij zegt veel over wie we nu zijn, maar weinig over waar we toen zouden hebben gestaan.