18. Oktober 1977 in de Schinkel-zaal van de Alte Nationalgalerie

De reden waarom je voor de grote overzichtstentoonstelling van Richter naar Berlijn moet – en niet naar Londen of Parijs – is dat je alleen hier de volle betekenis van het werk kunt ervaren. En dat realiseer je je pas echt als je in de Schinkelzaal van de Alte Nationalgalerie staat, omringd door de vijftien schilderijen van 18. Oktober 1977.

Lees nog even wat ik onlangs al over dit werk werk schreef (zie De paradox als essentie) en ga vervolgens mee in de historische dimensies die er in Berlijn aan zijn toegevoegd.

Alte Nationalgalerie / Karl Friedrich Schinkel, Dom über einer Stadt, 1813

Eerst is er het museum zelf, de Alte Nationalgalerie, gebouwd direct na de stichting van het Duitse keizerrijk in 1871 als onderkomen voor de nationale collectie Duitse kunst. De erezaal van het museum, centraal op de bovenste verdieping, is genoemd naar Karl-Friedrich Schinkel. Beroemd als architect maar hier geëerd als de schilder die als geen ander de nationale sentimenten heeft verbeeld die in de vroege negentiende eeuw direct na de Napoleontische oorlogen over Duitsland uitstroomden.

Dít was het moment waarop de 200-jarige geschiedenis van Duitsland als natiestaat eigenlijk begon. Met als hoogte- en dieptepunten de bekende reeks van feiten en jaartallen die zo bepalend geweest zijn voor de dramatische geschiedenis van de moderne wereld: de stichting van het keizerrijk in 1871, de Eerste Wereldoorlog, de verschrikkingen van Nazi-Duitsland en uiteindelijk de opbouw van de Bondsrepubliek na 1945.

Gerhard Richter, 18 Oktober 1977, detail

Richters werk verbeeldt het moment waarop met de zelfmoord van drie vooraanstaande leden van de Rote Armee Fraktion in de gevangenis van Stuttgart een einde komt aan de meest traumatische periode die de jonge democratie in de naoorlogse tijd meemaakte.

Het zou te ver voeren om het hele verhaal hier nog eens uit de doeken te doen. Waar het om gaat is dat je nu pas ervaart hoezeer de grootheid van een kunstwerk als dit gelegen is in haar vermogen om door de werkelijkheid heen te breken. Richter doet dit op zijn bijzondere wijze.  Niet door stelling te nemen, niet door te behagen of te shockeren maar door uit te nodigen tot indringend kijken. Hij schildert foto’s na – in dit geval beelden uit het politiearchief – en vervaagt deze vervolgens weer. Om daarmee, zoals hij het zelf zegt, “alles gleich zu machen, gleich wichtig und gleich unwichtig”. Hij roept een beeld op van de werkelijkheid en schildert het tegelijkertijd weer weg. “Weil Ich es nicht genau sehen kann und nicht genau weiß”.

Het zijn dit soort uitspraken waarmee de schilder bevestigt wat je kijkend naar zijn werk inderdaad ervaart. De ongrijpbaarheid van het bestaan, een fundamenteel niet-weten dat zich in elke waarneming openbaart.

Zondag a.s. geef ik in Maastricht de eerste presentatie van de derde Art Update-lezing van dit seizoen. Met aandacht voor o.a. Gerhard Richter, Ai Weiwei en Christoph Schlingensief. Kijk onder Art Update Lezingen voor meer informatie.

Gerhard Richter, Panorama, Neue en Alte Nationalgalerie Berlijn, tot 13 mei