Ik heb gisteren een hele tijd tevergeefs gezocht naar een goede afbeelding van een pagina uit een telefoonboek van 1971. Voor wie me hieraan helpen kan: graag! Ik moet het nu even doen met onderstaand plaatje van twee omslagen van latere datum maar wel in dezelfde geest.

De aanleiding van mijn zoektocht is de publiciteit rond de tentoonstelling van Wim Crouwel in het Stedelijk. Met de sprankelende titel Wim Crouwel, een grafische ontdekkingsreis. Dáár is over nagedacht. Maar goed.

Decennialang regeerde de inmiddels 83-jarige ontwerper als een soeverein vorst over de wereld van het Nederlandse design. En dat in een periode waarin het vak een beslissende ontwikkeling doormaakte. Google maar eens onder afbeeldingen op Wim Crouwel en je wordt overspoeld met een lawine van plaatjes die je veelal bekend zullen voorkomen. Van de cijferpostzegels tot de Bosatlas.

Crouwel was ook de vaste ontwerper van het Stedelijk en de meeste van de geëxposeerde werken laten de vruchten van deze samenwerking zien. Vaak prachtig vormgegeven publicaties over het werk van de grote meesters van de 20e eeuw. Een illuster gezelschap waarvan Crouwel zelf ook deel uitmaakte.

Wim Crouwel is een exponent van een beeldrevolutie die zijn wortels heeft in het modernisme van de vroege twintigste eeuw en die na de Tweede Wereldoorlog de wind vol in de zeilen kreeg. Wat in de beschouwingen van de tentoonstelling in het Stedelijk te weinig wordt benadrukt is dat hierbij niet gaat om zomaar een stijlopvatting maar om een ideologie die zich uitstrekte over de wereld en het leven als geheel. Om het besef dat we de wereld en de dingen vanuit zichzelf moeten proberen te begrijpen. Om ons daarmee definitief te bevrijden van traditie en autoriteit. De betekenis van mensen als Crouwel is vooral geweest dat dit gedachtegoed voor iedereen zichtbaar werd als een natuurlijk en wezenlijk bestanddeel van het dagelijks leven. Je stond op het perron en keek naar de aankondigingen. Je bladerde door het telefoonboek en via de volkomen functionele, egalitaire typografie had je deel aan een wereld waarin nuchter verstand regeerde en het geloof in vrijheid en gelijkheid heilig was. Hoofdletters waren uit den boze, veel te autoritair!

Niet dat Wim Crouwel een rebel was, integendeel zou ik denken. Maar hij was wel een van de belangrijkste en meest uitgesproken voormannen van een beweging die ten strijde trok tegen de laatste overblijfselen van de autoritaire standenmaatschappij. O.a. met de Helvetica en de Futura, schreefloze letters die volledig ontwikkeld waren in functie van leesbaarheid. Ontworpen zuiver vanuit de vorm. Zonder welke herinnering dan ook aan de versieringen en tierlantijnen die de oude typografie ontleende aan een op de natuur gebaseerde esthetica.

Hoogtepunt in het oeuvre is zonder twijfel het telefoonboek uit 1977. Nooit is design democratischer geweest. Weinigen zullen het zich gerealiseerd hebben, maar wat ze in hun handen hielden was niets minder dan de ultieme glorie van een strijd die ooit in de 18e eeuw was begonnen en die nu pas, nadat de Tweede Wereldoorlog er de laatste, beslissende impuls aan gegeven had, zijn bestemming bereikte. In de egalitaire, anti-autoritaire, sociaal geëngageerde wereld van de jaren ’70. Ook een mythe natuurlijk, maar wel een die gestalte kreeg in een iconisch boek dat door iedereen, elke dag opnieuw meerdere keren werd geraadpleegd. En waarin het ideaal van de samenleving waarin iedereen gelijk is op onovertroffen wijze was verbeeld in uniforme kolommen van alfabetische gerangschikte namen in louter onderkasten. Wim Crouwel ontwierp het.

Dat we kort daarop weer begonnen met het leven te versieren en de verleiding verkozen boven de essentie, was even onontkoombaar als natuurlijk. Vooruitgangsgelovigen als Crouwel hebben het gelukkig maar heel even voor het zeggen gehad. Ze mochten dan wel de waarheid kennen, op de paradoxen van het bestaan hadden ze geen antwoord. Wat niet wegneemt dat zij ons met een onuitwisbare ervaring hebben verrijkt.

Wim Crouwel, een grafische ontdekkingsreis, Stedelijk Museum Amserdam