Gogh, Vincent van, 1889, Zonnebloemen, Munch, Edvard, 1893, De schreeuw

De mooiste zonnebloemen van Van Gogh ontstonden in Arles in die magische zomer van 1888, toen de schilder, onder de zon van de Midi, tot plotselinge bloei was gekomen en, in afwachting van de komst van Gauguin, bezig was met de inrichting van zijn nieuwe huis. De schreeuw van Munch toont de diepe angst, de walging en de verlatenheid, die de kunstenaar overvielen toen hij in de donkere dagen van een verloren liefde, vanaf een brug uitkeek over Oslo bij ondergaande zon.
Romantische zielen zijn van alle tijden. Wat Van Gogh en Munch helemaal apart zet is niet alleen dat dat ze het gemoed tot het eigenlijke onderwerp van kunst maakten, maar vooral ook dat ze hiervoor een nieuwe visuele taal ontwikkelden. Ging het vroeger altijd in de eerste plaats om de voorstelling en het verhaal, nu zijn het de kleuren, de vormen en de penseelstreken die het doen. Pas als je oog hebt voor de felle contrasten, de verwrongen perspectief en de golvende lijnen begrijp je wat er in het hoofd van Munch’s figuur op de brug omgaat. Op zichzelf zegt een doek met zonnebloemen weinig, door de manier waarop Van Gogh het schilderde kon het een tijdloos icoon van mystieke vervoering worden.
Maar de betekenis van beiden reikt verder dan alleen de kunst. Mét de schilders komen we binnen in een tijd waarin de grote bestaansvragen zich als nooit tevoren in hun naaktheid toonden. De moderne wereld van de industrie en de wetenschap, van Marx, Darwin en Schopenhauer. De zedeloze wereld van de grote stad, van Flaubert en Zola, van Manet en de impressionisten. In deze onttoverde tijd gaan de schilders, buiten alle traditionele kaders om, op zoek naar een nieuwe spirituele en emotionele verdieping. Het is niet Munch’s liefdesverdriet maar de existentiële huiver die uit het werk spreekt die De schreeuw zo indringend maakt. Als Van Gogh met zijn zonnebloemen naar het licht reikt doet hij dit namens iedereen die verlangt naar het herstel van het verbond.
Tussen De schreeuw en De zonnebloemen strekt zich het volle spectrum van het moderne gevoelsleven uit, van bevrijdende gelukzaligheid tot verlammende depressies. Losgemaakt van de codes en conventies van weleer en daardoor persoonlijker en intenser. Gevat in een taal die de verbeelding van de toeschouwer op scherp zet en diens schoonheidsbeleving tart.
Dit laatste is wellicht de belangrijkste bijdrage van beide schilders aan het grote verhaal van de kunst, de stap ook die hen het meest verbindt. Dat ze, op zoek naar een grotere waarachtigheid, als eersten expressie boven schoonheid plaatsten. En daarmee onze ervaringswereld van een nieuwe horizon voorzagen.

Munch : Van Gogh, Van Gogh Museum Amsterdam, vanaf 25 september tot 17 januari

In oktober geef ik op drie plaatsen een inleidende lezing op de tentoonstelling:

zondag 11 oktober 14.00-16.00 Bonnefantenmuseum, Maastricht
zondag 18 oktober 14.00-16.00 Van Abbemuseum, Eindhoven
zondag 25 oktober 14.00-16.00 Museum De Pont, Tilburg

Klik voor aanmelding op Maastricht, Eindhoven of Tilburg