Onderstaande tekst is een fragment uit de aantekeningen van Leonardo da Vinci (1452-1519).

Ik kan niet nalaten om bij deze aanbevelingen een nieuw onderzoeksinstrument te noemen dat, hoewel het triviaal en bijna belachelijk lijkt, uiterst bruikbaar is om de geest tot uiteenlopende uitvindingen op te wekken.

Wat ik bedoel is dat, als je een of andere scène moet ontwerpen en je naar een muur kijkt vol met vlekken of van een mengeling van stenen, je een gelijkenis met een verscheidenheid aan fraaie landschappen kunt ontdekken. Met bergen, rivieren, rotsen, bomen, vlaktes, wilde valleien, in allerlei arrangementen. Of ook veldslagen en figuren in actie, vreemde gezichten en kostuums en een eindeloze variatie van objecten die je zou kunnen herleiden tot complete en goed getekende vormen.

En deze verschijnen op dergelijke muren door elkaar heen, zoals de brei van geluiden van kerkklokken waarin je elke naam of elk woord kunt vinden dat je je wenst voor te stellen.

Bijna vijf eeuwen later, in 1973 maakte Pieter Laurens Mol er het onderstaande kunstwerk bij. Een zwart-wit-foto van een duistere, smoezelige hoek van het atelier van Leonardo, waar hij de titel  Il Spirito di Leonardo aan toevoegde.

Een fascinerend werk dat zoals vaak bij sterke kunst, allerlei gedachten en beelden tegelijk oproept.

Neem alleen al de onoverbrugbare tegenstelling tussen de bloemrijke beschrijvingen van Leonardo en de sombere foto van Pieter Laurens Mol. Dat terwijl die laatste toch de meest realistische illustratie biedt bij de woorden van de grote Italiaanse schilder. Dichterbij kunnen we niet komen.

Wat je je ook meteen afvraagt is: zou hij, Leonardo, hier inderdaad de beelden hebben ontdekt die wij kennen van zijn schilderijen? Bijvoorbeeld dat fraaie berglandschap in de achtergrond van de Madonna van de rotsen?

Een wat formelere beschouwing brengt ons naar de relatie tussen taal en beeld. Tegenover de suggestie van Leonardo’s woorden staat de fysiek tastbare realiteit van het beeld. Wat we zien echter is hiermee volledig in tegenspraak. Leonardo roept voor ons geestesoog gedetailleerde voorstellingen van de fysieke realiteit op. De foto daarentegen is zuiver abstract.

Het zou niet veel moeite kosten om hier de hele geschiedenis van de westerse kunst bij te betrekken. Deze begon immers in de tijd van Leonardo met de introductie van de perspectief en ‘eindigde’ in de jaren dat de jonge Mol voor het eerst van zich deed spreken met de conceptuele kunst.

In de context van die laatste moeten we dit werk van de Nederlandse kunstenaar vooral plaatsen. En er naar kijken als een geestrijke illustratie van het toen nog – in de jaren ’60 en ’70 – zo nieuwe en opwindende inzicht dat alle grote kunst primair de verbeelding is van een grote visie.

Een ode aan de kracht van de idee.