Vincent van Gogh, Zelfportret opgedragen aan Gauguin, 1888, detail

In de musea zie je vrijwel uitsluitend nog grijze koppen, het maatschappelijk en politieke draagvlak kalft steeds verder af, subsidies worden gekort, bedrijven trekken zich terug als verzamelaar of stoten hun collectie af. In een wereld in crisis is de kunst danig in de knel gekomen. Nooit eerder was haar reputatie zo belabberd. Velen zetten haar weg als overbodige franje, of erger nog, als een frivoliteit waar je je maar beter niet mee moet inlaten.
Ik kom erop omdat ik bezig ben met de voorbereiding van Een bezielde wereld, een reeks presentaties over de kunst en de cultuur van de late negentiende eeuw. Hoe dieper ik erin duik, hoe sterker de overeenkomsten zich opdringen en hoe fascinerender het onderwerp wordt. Ook tóen verkeerde Europa in een crisis en ook tóen al ging het met name over de ongewenste uitwassen van een op hol geslagen economie. En als we wat dichter bij de kunst blijven: het woord beeldcultuur moest nog uitgevonden worden, maar ook tóen al werd de wereld overspoeld door alles wat de massacultuur met de inzet van modern technologie aan beelden voortbracht. Nog een overeenkomst: in de ogen van velen was moderne kunst onbegrijpelijke onzin, een provocatie hoogstens.
Toch werd – geheel in tegenstelling tot nu – de kunst niet in de ban gedaan, integendeel. Niet alleen maatschappelijk geëngageerde kunstenaars en intellectuelen, maar ook menig politicus en ondernemer zagen in haar het instrument bij uitstek voor een algemeen geestelijk en cultureel reveil. In de ‘materialistische woestijn’ van de moderne wereld werd kunst geacht te kunnen voorzien in een nieuwe betekenis, een nieuwe spiritualiteit ook. Los van alle traditionele instituties, van alle overgeleverde dogmatiek, in dienst van een nieuwe mens en een nieuwe wereld. Onze grote vriend Vincent geloofde er heilig in. Dat de geschiedenis heeft laten zien dat ook die droom helemaal fout kon uitpakken, laat onverlet dat de ideeën erachter nog altijd tot de verbeelding spreken.
Inmiddels zijn we meer dan een eeuw verder. Is er eigenlijk wel reden om ons zorgen te maken over de kunst? Nee én ja. Immers, niet de kunst verandert maar de wereld waar ze deel van uitmaakt. Wat weer niet wil zeggen dat we haar maar moeten overleveren aan de onverschilligheid van het lot, of erger nog, aan die van al die mensen die er bij voorbaat al klaar mee zijn. Volgend jaar vieren we 125 jaar inspiratie, de titel van een groots, in Europees verband opgezet geheel van activiteiten rondom de 125ste sterfdag van Van Gogh. De bezielde wereld biedt hiervoor een heel mooi opstapje.

Een bezielde wereld, acht presentaties, vanaf di 7 en vr 9 oktober in het Bonnefantenmuseum en het Van Abbe