Pontormo, 1523-24, Portret van twee vrienden, detail

Het zijn wat mij betreft vooral de portretten die de grote kracht van hun werk laten zien. Voor het eerst in de geschiedenis ervaar je een psychologie die rechtstreeks raakt aan de individuele ervaring van het bestaan. Soms zozeer dat de voorgeschreven codes van representatie er niet meer toe lijken te doen. Bij Pontormo zit ‘m dat vooral in de bijzondere combinatie van ernst, verhevenheid en verzaking, bij Rosso wordt zelfs iets van een fundamentele existentiële tragiek voelbaar.

Rosso Fiorentino, 1512-13, Portret van een man, detail

Rosso en Pontormo, precies even oud, opgeleid op hetzelfde atelier en allebei al jong beroemd én vermaard. Al vanaf hun allereerste optreden, meer dan vijf eeuwen geleden intussen, zijn hun namen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zij waren de eerste maniëristen, even geniaal als onnavolgbaar, de eerste kunstenaars ook die helemaal beantwoorden aan onze romantische opvattingen en die we om die reden ook omarmden als modernisten avant la lettre.
En zoals dat vaak gaat met dit soort clichés, elke poging tot correctie is gedoemd om ze nog dieper in het collectieve bewustzijn te verankeren. Dat geldt ook voor de prachtige overzichtstentoonstelling die tot 20 juli te zien is in het Palazzo Strozzi in Florence: een hopeloze maar daarom niet minder indrukwekkende poging om deze twee grootheden eindelijk de plek te geven die hen toekomt: van elkaar losgemaakt, getoond in hun eigenheid en vooral ook bevrijd van het stempel dat de geschiedenis op hen plakte.

Rosso Fiorentino, ca. 1520, Kruisafneming

Zoals bij vrijwel alle Florentijnse kunstenaars uit deze periode is ook nu Giorgio Vasari onze belangrijkste bron van informatie. De één, Pontormo, beschrijft hij als grillig en onhandelbaar, de ander, Rosso dus, als melancholiek en in zichzelf gekeerd. Karakteristieken die hoe je het ook wendt of keert perfect aansluiten bij de verhevigde expressie en verinnerlijkte sfeer die hun werk zo vernieuwend en ‘modern’ maakt, maar die niettemin ook hebben bijgedragen aan een eenzijdige en stereotype interpretatie.
Rosso Fiorentino dankt zijn plaats op de Olympus van de kunst vooral aan zijn Kruisafneming uit de collectie van het museum van Volterra. Pontormo kennen we allemaal van de Visitatie, het altaarstuk dat hij in 1528 voor de kerk van Carmignano schilderde en dat als basis diende voor Bill Viola’s beroemde video The Greeting.

Pontormo, 1528-29, Visitatie, detail

In Florence worden beide werken getoond in de context van twee oeuvres die inderdaad elk een plaats apart verdienen, die elk op z’n geheel eigen wijze spiegel zijn van een uiterst onrustige tijd en die vooral ook het moment markeren dat status en representatie voor het eerst plaats maken voor individuele expressie en présence.

Pontormo and Rosso Fiorentino, Diverging Paths of Mannerism, Palazzo Strozzi, Florence, tot 20 juli