Max Beckmann, Selbstbildnis in Florence, 1907 / Selbstbildnis im Smoking, 1927

Geen kunstenaar die de roker fraaier heeft vastgelegd dan Max Beckmann. In talloze zelfportretten toont hij zichzelf met de karakteristieke blik die daar bijhoort, intens maar ook onbewogen, op afstand. Zoals veel mannen in die tijd dat deden, een beetje nors en in zichzelf gekeerd, één met hun peuk. In de jaren van het interbellum krijgt dit bij Beckmann nog een extra dimensie: de sigaret wordt een vast onderdeel van de uitrusting waarmee de kunstenaar zich als gevierde societyfiguur wapent tegen een duistere wereld.

Otto Dix schilderde Selbstbildnis als Raucher in 1913, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Donkere wolken pakten zich boven Europa samen. In Duitsland was het expressionisme de nieuwe stijl van de avantgarde. Jonge kunstenaars verzetten zich fel tegen alles wat burgerlijk was. Behalve een radicale provocatie van de goede smaak, was hun werk ook een ode aan de levenskracht en een bevrijdende omarming van de tragiek van het bestaan.
Dix brengt het allemaal samen in een rauw en hard portret dat eigenlijk helemaal geen portret is. Door de witte wolk die uit neus en mond opstijgt immers wordt het schilderij als afbeelding grotendeels weer teniet gedaan. Samen met de toeschouwer kijkt de schilder in de spiegel naar het resultaat van deze destructie: een onbehaaglijk en raadselachtig beeld dat de vraag stelt naar de mogelijkheid van zijn eigen bestaan. Of moeten we zeggen: het bestaan algemeen? Pas als we zien hoe de oplichtende rookpluim overgaat in de reflecties in de glaswand op de achtergrond ontdekken we een nieuwe betekenislaag. De beeltenis van de schilder lost op in een vreemd gestileerde voorstelling van een sterrenhemel.
In de Kunsthalle in München sloot gisteren de tentoonstelling Dix-Beckmann: Mythos Welt, een groots opgezet overzicht van het werk van twee van de belangrijkste Duitse schilders van de eerste helft van de twintigste eeuw. Een aantal werken dat op de tentoonstelling te zien was zal terugkeren in de collegereeks die ik voor Studium Generale in Maastricht zal geven: Op de drempel van een nieuwe tijd, vier lezingen over de kunst en de cultuur in de tijd van de Eerste Wereldoorlog. Inschrijven kan via sg-lectures@maastrichtuniversity.nl

Op de drempel van een nieuwe tijd, vierdelige collegereeks, Studium Generale Universiteit Maastricht, vanaf 18 september