Soms kan kunst heel verwarrend zijn.

Gisteren bezocht ik met een groep het Poolse paviljoen op de Biënnale van Venetië. Onder de titel And Europe will be stunned toont de Israëlische kunstenares Yael Bartana hier de drie films die ze maakte van de activiteiten van de Jewisch Renaissance Movenment in Poland (JRMIP). Deze beweging streeft naar de terugkeer van zo’n drie miljoen joden naar het land van hun voorouders.

“Propaganda van het ergste soort”, was de algemene reactie. Vrijwel niemand kon iets met het idee dat je het ook als kunst zou kunnen bekijken. Ook het feit dat het hele verhaal van de JRMIP fictief is, onttrok zich aan ieders waarneming, De meesten namen met ontsteltenis kennis van feiten die ze nog niet kenden. Wat blijkbaar ook de bedoeling was. Om de verwarring nog te vergroten lag bij de ingang een lijst waarop je je kon intekenen als lid van die obscure beweging.

Yael Bartana onderzoekt de betekenis van nationalisme, de symbolen en ideeën waar dit zich van bediend, zijn achtergronden en geschiedenis. Dat ze hiervoor Israël, de joodse geschiedenis en het zionisme als vertrekpunt neemt geeft haar werk bij voorbaat een grote lading.

Het zijn beelden die we kennen van het China van Mao of van de films van Joris Ivens. Maar dan helemaal van nu, technisch perfect, met heldere kleuren en verfijnd licht. Veel jonge mensen die met gelukzalige blik de hemel in staren. Overal vlaggen en symbolen. In één van de films komt een jonge joodse Pool aan het woord die allemaal akelige dingen zegt over een volk dat zijn bestemming zoekt. Een Hitlertje in spé. Helemaal stuitend wordt het als in heroïsche beelden verslag gedaan wordt van de reconstructie, in de buurt van Warschau, van een typische joodse kibboets uit de pioniersjaren van het zionisme, compleet met een met prikkeldraad afgezette houten omheining en wachttoren. Je ziet zó Auschwitz voor je.

Wat wil de kunstenaar zeggen? Dat joodse nationalisten zich aan hetzelfde kwaad bezondigen als de totalitaire systemen die verantwoordelijk waren voor vervolging en uitroeiing? Of dat nationalisme een universeel kwaad is?  En wat te denken van het feit dat uitgerekend Polen zich aan dit werk heeft gecommitteerd? Een Wiedergutmachung, een zelfreiniging voor het land waar het antisemitisme als nergens anders bloeide en bloeit?

Ik kan er eerlijk gezegd maar moeilijk mee uit de voeten. Een indringend werk, dat zeker, zonder meer een van de hoogtepunten op de Biënnale. Maar hoe sterk ook in thema en uitvoering, het is ook kunst die te veel wilt, die bezwijkt onder zijn eigen gewicht en de toeschouwer omver blaast. Het statement blokkeert de verbeelding.